Zabytki

Zamek

Najważniejszym i najokazalszym zabytkiem Koźmina Wielkopolskiego jest zamek, zlokalizowany na miejscu dawnego grodu. Wokół teorii początku osadnictwa na tym terenie narosło wiele kontrowersji. Naukowcy prowadzący badania archeologiczne, w latach 1983–85, zasugerowali, że inwestorem pierwotnego zamku koźmińskiego i fortyfikacji miejskich był właściciel Koźmina w latach 1358–1392 Bartosz Wezenborg. Od 1338 r. tj. od nadania dóbr klucza koźmińskiego przez Kazimierza Wielkiego Maćkowi Borkowicowi, aż do II rozbioru Polski włość koźmińska znajdowała się w rękach prywatnych. Dobrami władały takie możne rody jak: Górkowie, Przyjemscy czy Sapiehowie.

Zamek był często przebudowywany, w zależności od mody i pojawiających się stylów. W sumie wyróżniono aż siedem faz rozbudowy oraz przebudowy. Okres największej świetności zamek przeżywał w czasie, kiedy jego właścicielem został w 1621 r. Stanisław Przyjemski – marszałek koronny i starosta wielkopolski. To on dobudował skrzydło południowe, zlikwidował rozlewisko wokół zamku i urządził wspaniały ogród renesansowy.

Ostatni polski właściciel – Kazimierz Nestor Sapieha – w 1791 r. sprzedał dobra koźmińskie Fryderykowi Adolfowi Kalckreuthowi, feldmarszałkowi pruskiej kawalerii, który w 1802 r. gościł na zamku króla pruskiego Fryderyka Wilhelma III. Natomiast jego syn – Fryderyk Wilhelm Kalckreuth – w 1824 r. podejmował następcę tronu pruskiego, późniejszego króla Fryderyka Wilhelma IV. W 1838 r. ogłoszono bankructwo Kalckreuthów, a ich majątek stał się własnością rządu pruskiego. Trzy lata później klucz koźmiński podzielono na mniejsze majątki i wystawiono na sprzedaż.

W 1856 r. zamek nabyło Królewskie Kolegium Szkolne w Poznaniu. Od tego momentu koźmiński zamek stał się siedzibą kolejnych szkół. Po gruntownej przebudowie i adaptacji w 1865 r. otwarto w murach zamkowych Ewangelickie Seminarium Nauczycielskie. Po odzyskaniu niepodległości przez Polskę w 1918 r. seminarium przekształcono na polskie Męskie Seminarium Nauczycielskie, działające do 1932 r., tj. do reformy administracyjnej,która zlikwidowała seminarium. W zamku znalazła swą siedzibę Szkoła Ogrodnicza, w okresie międzywojennym jedna z najlepszych szkół tego typu w zachodniej Polsce.

W czasie okupacji władze hitlerowskie zamieniły zamek na magazyny wojskowe. Po II wojnie światowej reaktywowano Szkołę Ogrodniczą, lecz w 1954 r. ówczesne władze doprowadziły do jej likwidacji i powołania Technikum Rachunkowości Rolnej, które w 1975 r. zamieniono na Zespół Szkół Rolniczych. Po ostatniej reformie oświatowej w zamku mieścił się Zespół Szkół Ponadgimnazjalnych, przekształcony po likwidacji gimnazjów w  Zespół Szkół Ponadpodstawowych.

Obecny wygląd zamek zyskał w XIX w. w związku z adaptacją na cele oświatowe. Położony jest na niewielkim wzniesieniu, określa się go jako zamek typu „wasserburg”. To budowla dwupiętrowa, murowana, otynkowana z wyjątkiem wieży. Założony został na planie podkowy wokół prostokątnego dziedzińca. Wieża, wielokrotnie przebudowywana, zyskała swój obecny wygląd początkach XVI w. W swej dolnej części sięga czasów Kazimierza Wielkiego. W budowli zachowały się fragmenty gotyckiego zamku.

Foto: G. Pierzchała, M.Garsztka, T.Balcerek

Kościół farny pw. św. Wawrzyńca

Według dziejopisa koźmińskiego ks. Stanisława Łukomskiego kościół powstał już w początkach chrześcijaństwa w Polsce ze świątyni pogańskiej. Inni historycy datują jego fundację na XII w. Pierwsza pisana wzmianka dotycząca fary pochodzi z 1413 r. W II połowie XV w. powstała murowana gotycka świątynia, z tych czasów pochodzi prezbiterium i nawa główna.
W początkach XVII w. dobudowano kaplicę, którą od 1669 r. nazywano kaplicą Przyjemskich. Kolejną rozbudowę i modernizację przeprowadzili w latach 1670–71 Andrzej Przyjemski oraz proboszcz Maciej Ignacy Śmiełocki. Nieznany architekt wzniósł nawy boczne, wieżę oraz zakrystię, w której znalazły miejsce biblioteka i skarbiec. Przyjemscy umieścili nad łukiem tęczowym w kartuszach swoje herby i datę: 1671 r. Obecny wygląd świątynia uzyskała podczas na szeroką skalę zakrojonych prac w 1927 r.

Najcenniejszym zabytkiem koźmińskiej fary jest rzeźbiona w drewnie lipowym scena środkowa z nieistniejącego dziś późnogotyckiego ołtarza skrzydłowego, przedstawiająca zaśnięcie NMP z przełomu XV i XVI w., wzorowana na ołtarzu Wita Stwosza w kościele Mariackim w Krakowie. Rzeźba ta na początku XVII w. została umieszczona w nowym manierystycznym ołtarzu głównym. Cennym zabytkiem jest renesansowe sakramentarium ścienne w północnym murze prezbiterium z połowy XVI w.

W prezbiterium przetrwał późnorenesansowy nagrobek Andrzeja Górki i jego żony Barbary z Herburtów, wykonany z czerwonego marmuru i piaskowca. Szczególnie cenna jest w nim rzeźba Chrystusa Ukrzyżowanego. Na uwagę zasługują ołtarze boczne, a zwłaszcza obrazy: Matki Boskiej z Dzieciątkiem z końca XVI w. oraz Wniebowzięcia NMP z trzeciej ćwierci XVI w. Na parapecie chóru muzycznego z XVII w. umieszczono portrety: św. Jana Kantego, św. Filipa Nereusza, Aleksego z Koźmina oraz portrety wybitnych koźminian – profesorów Akademii Krakowskiej: Benedykta, Albina i Mikołaja.
W zakrystii można zobaczyć wspaniałe portretu trumienne właścicieli Koźmina z XVII w. – Andrzeja, Aleksandra i Władysława Przyjemskich, burmistrza Grzegorza Fałdrowskiego, lekarza koźmińskiego Andrzeja Czepy (zm. 1680 r.) oraz portrety olejne proboszczów z XVII, XVIII i XX w. Ciekawostką jest wotum z blachy miedzianej srebrzonej, ufundowane przez Katarzynę z Sapiehów Sapieżynę, z herbem i panoramą Koźmina z 1772 r.

Foto: Z.Misiak

Kościół pobernardyński pw. św. Stanisława Biskupa

Na północ od Starego Koźmina poza murami miejskimi i Bramą Toruńską w II ćwierci XVII w. powstał klasztor franciszkanów obserwantów, zwanych w Polsce bernardynami. Pierwszym jego fundatorem był ks. Paweł Gajewski, altarzysta kościoła farnego, oraz Anna z Opalińskich i Stanisław Przyjemscy – właściciele Koźmina. Pierwsze drewniane zabudowania klasztorne wzniesiono w 1629 r. Nowy ceglany kościół pw. Niepokalanego Poczęcia NMP i św. Stanisława ze Szczepanowa, biskupa i męczennika powstał w 1670 r. Z wyposażenia kościoła z XVII w. przetrwał ołtarz główny i stalle. Barokowy ołtarz główny w kształcie łuku triumfalnego wzniesiony przed 1670 r. W jego części środkowej znajduje się cenny obraz Niepokalanego Poczęcia NMP. W latach 30. XVIII w. usunięto cztery boczne ołtarze, zastępując je nowymi barokowymi. Perełką jest ambona z 1725 r., wykonana przez snycerza Franciszka Antoniego Braumbachera z Poznania.

Foto: Z.Misiak

Kościół pw.św.Trójcy

Modrzewiowy, zrębowy Kościół pw. św. Trójcy z 1570 r. to wspaniały zabytek architektury drewnianej. Zabytkowe wnętrze zawiera drewniane ołtarze, które noszą wyraźne ślady przerabiania i wtórnego zestawiania nowych ołtarzy przy użyciu niektórych ich fragmentów. Obecny wygląd ołtarza głównego jest wynikiem przeróbki dokonanej w II ćwierci XVII w. Przedstawia on w części centralnej obraz Trójcy Świętej, datowany na XVI w., a później przemalowany. Ten sposób wyobrażania Trójcy Świętej, zwany Tronem Łaski, rozpowszechnił się od XII w. Cenne są również ołtarze boczne: lewy z II połowy XVII w. z obrazem św. Apolonii oraz prawy z obrazem Matki Boskiej Częstochowskiej. Późnorenesansową ambonę ze schyłku XVI w. zdobią rzeźby czterech ewangelistów. Korpus ambony zwieńczony jest ośmiobocznym baldachimem, a wspiera go rzeźba klęczącego Adama (wg innych Samsona) o charakterze ludowym. Ciekawostką są drewniane płyty nagrobne z inskrypcjami z XVIII i XIX w.

Koźmiński ratusz

Pierwotny ratusz był konstrukcją drewnianą w stylu renesansowym i stał na środku rynku. Spłonął w wyniku wielkiego pożaru miasta w 1810 r. Dopiero po kolejnym pożarze miasta w 1822 r. Rada Miejska podjęła decyzję o odbudowie ratusza we wschodniej pierzei rynku. Nowy ratusz powstał w 1828 r. Po utworzeniu w 1887 r. powiatu koźmińskiego zarząd miejski z burmistrzem Emilem Jahnke podjęli decyzję o budowie na środku rynku nowego ratusza, jednak ostatecznie zdecydowano się na rozbudowę starego gmachu. Kolejną generalną przebudowę ratusza przeprowadzono w 1901 r.

Wiatrak - koźlak

Koźmiński wiatrak, który znajduje się przy ul.Wiatracznej został zbudowany w 1868 roku. Jest to trójkondygnacyjny wiatrak typu koźlak o konstrukcji słupowo- ryglowej, postawiony na fundamencie kamiennym, łączonym zaprawą glinianą.Do dziś zachował się na desce masującej styk mącznicy ze stropem wyryty dłutem napis z nazwiskiem właściciela. Od 2003 roku wiatrak jest własnością gminy Koźmin Wielkopolski.
Na przełomie 2024/2025 roku został przeprowadzony remont zabytkowego wiatraka - koźlaka. W ramach renowacji będzie wymienione pokrycie dachowe wiatraka na gont łupany. Przewidziano także renowację ścian i schodów zewnętrznych. Remont odbywa się pod ścisłym nadzorem konserwatora zabytków, gdyż koźmiński wiatrak jest wpisany do rejestru zabytków województwa wielkopolskiego. Inwestycja jest finansowana z Rządowego Programu Odbudowy Zabytków oraz budżetu gminy. Koszt renowacji to kwota około 500 tys.zł.

Foto: Z.Misiak

Cmentarz żydowski

Zlokalizowany jest przy ul. Wierzbowej. Pierwszy cmentarz założony został około 1720 r. przy synagodze znajdującej się przy dzisiejszej ul. Szkolnej.Nowy cmentarz żydowski został założony w końcu XVIII wieku na gruntach podarowanych specjalnie na ten cel przez ówczesnego właściciela Koźmina – Kazimierza Nestora Sapiehę. Ma powierzchnię 0,53 ha. Na cmentarzu zachowało się 516 miejsc pochówku z ponad 300 macewami, z których najstarsza pochodzi z 1806 roku. Najmłodszy nagrobek jest z 1969 roku.

Po 1989 r. cmentarz został uporządkowany i częściowo ogrodzony. W miejscu, gdzie stała synagoga (dziś ul. Szkolna) po 1999 r. umieszczono na głazie pamiątkową tabliczkę z napisem: „W tym miejscu do 6.09.1939 r. funkcjonowała synagoga. Budynek rozebrano w latach 1973–74”. W sierpniu 2020 roku dzięki inicjatywie Stowarzyszenia Krotochwile rozpoczęła się inwentaryzacja zabytkowego cmentarza żydowskiego.

Fot.Z.Misiak

Cmentarz ewangelicki

Początki gminy ewangelickiej w Koźminie sięgają 1775 r., kiedy Elżbieta z Branickich Sapieha wydała akt zapraszający kolonistów niemieckich do osiedlania się w mieście. Nowa kolonia – Koźmin Niemiecki – zlokalizowana została na obszarze 4 ha na południe od Bramy Wrocławskiej za rzeką Orlą (dziś Zielony Rynek). W 1777 r. gmina wzniosła drewniany zbór, który w 1826 r. zastąpiono zborem zbudowanym w konstrukcji tzw. muru pruskiego. W 1883 r. wybudowano nową świątynię, gdyż stara nie była w stanie pomieścić uczestników nabożeństw. Wraz z zakończeniem II wojny światowej gmina ewangelicka w Koźminie przestała istnieć.

W latach 60. podjęto decyzję o rozbiórce świątyni. Pierwotny cmentarz znajdował się obok pierwszej świątyni, natomiast w 1881 r. nowy cmentarz zlokalizowano przy drodze wiodącej do Grębowa. Po 1945 r. cmentarz uległ dewastacji. W latach 70. XX w. rozebrano stojącą pośrodku cmentarza murowaną kaplicę, w 1999 r. uporządkowano teren cmentarza, a w 2005 r. wyremontowano ogrodzenie.

15 maja 2009 r. poświęcono krzyż na cmentarzu, który został wzniesiony z inicjatywy Stowarzyszenia „Kręg Przyjaźni Koźmin Wlkp. – Bellheim”. U dołu krzyża znajduje się napis w językach polskim i niemieckim: „Tu spoczywają zmarli do 1945 r. mieszkańcy Koźmina Wlkp. narodowości niemieckiej”.