Zamek
Najważniejszym i najokazalszym zabytkiem Koźmina Wielkopolskiego jest zamek, zlokalizowany na miejscu dawnego grodu. Wokół teorii początku osadnictwa na tym terenie narosło wiele kontrowersji. Naukowcy prowadzący badania archeologiczne, w latach 1983–85, zasugerowali, że inwestorem pierwotnego zamku koźmińskiego i fortyfikacji miejskich był właściciel Koźmina w latach 1358–1392 Bartosz Wezenborg. Od 1338 r. tj. od nadania dóbr klucza koźmińskiego przez Kazimierza Wielkiego Maćkowi Borkowicowi, aż do II rozbioru Polski włość koźmińska znajdowała się w rękach prywatnych. Dobrami władały takie możne rody jak: Górkowie, Przyjemscy czy Sapiehowie.
Zamek był często przebudowywany, w zależności od mody i pojawiających się stylów. W sumie wyróżniono aż siedem faz rozbudowy oraz przebudowy. Okres największej świetności zamek przeżywał w czasie, kiedy jego właścicielem został w 1621 r. Stanisław Przyjemski – marszałek koronny i starosta wielkopolski. To on dobudował skrzydło południowe, zlikwidował rozlewisko wokół zamku i urządził wspaniały ogród renesansowy.
Ostatni polski właściciel – Kazimierz Nestor Sapieha – w 1791 r. sprzedał dobra koźmińskie Fryderykowi Adolfowi Kalckreuthowi, feldmarszałkowi pruskiej kawalerii, który w 1802 r. gościł na zamku króla pruskiego Fryderyka Wilhelma III. Natomiast jego syn – Fryderyk Wilhelm Kalckreuth – w 1824 r. podejmował następcę tronu pruskiego, późniejszego króla Fryderyka Wilhelma IV. W 1838 r. ogłoszono bankructwo Kalckreuthów, a ich majątek stał się własnością rządu pruskiego. Trzy lata później klucz koźmiński podzielono na mniejsze majątki i wystawiono na sprzedaż.
W 1856 r. zamek nabyło Królewskie Kolegium Szkolne w Poznaniu. Od tego momentu koźmiński zamek stał się siedzibą kolejnych szkół. Po gruntownej przebudowie i adaptacji w 1865 r. otwarto w murach zamkowych Ewangelickie Seminarium Nauczycielskie. Po odzyskaniu niepodległości przez Polskę w 1918 r. seminarium przekształcono na polskie Męskie Seminarium Nauczycielskie, działające do 1932 r., tj. do reformy administracyjnej,która zlikwidowała seminarium. W zamku znalazła swą siedzibę Szkoła Ogrodnicza, w okresie międzywojennym jedna z najlepszych szkół tego typu w zachodniej Polsce.
W czasie okupacji władze hitlerowskie zamieniły zamek na magazyny wojskowe. Po II wojnie światowej reaktywowano Szkołę Ogrodniczą, lecz w 1954 r. ówczesne władze doprowadziły do jej likwidacji i powołania Technikum Rachunkowości Rolnej, które w 1975 r. zamieniono na Zespół Szkół Rolniczych. Po ostatniej reformie oświatowej w zamku mieścił się Zespół Szkół Ponadgimnazjalnych, przekształcony po likwidacji gimnazjów w Zespół Szkół Ponadpodstawowych.
Obecny wygląd zamek zyskał w XIX w. w związku z adaptacją na cele oświatowe. Położony jest na niewielkim wzniesieniu, określa się go jako zamek typu „wasserburg”. To budowla dwupiętrowa, murowana, otynkowana z wyjątkiem wieży. Założony został na planie podkowy wokół prostokątnego dziedzińca. Wieża, wielokrotnie przebudowywana, zyskała swój obecny wygląd początkach XVI w. W swej dolnej części sięga czasów Kazimierza Wielkiego. W budowli zachowały się fragmenty gotyckiego zamku.
Foto: G. Pierzchała, M.Garsztka, T.Balcerek